Digitale geletterdheid, dat is iets met computers … toch?

Binnen het onderwijs zijn digitale (leer)middelen inmiddels niet meer weg te denken. In elke school zie je leerlingen die op verschillende apparaten de instructie volgen en ondertussen antwoord geven op de vragen van de leraar. Binnen de gehele samenleving heeft informatie- en communicatietechnologie (ICT) onze manier van werken en communiceren veranderd (SLO, 2018). Informatie is niet enkel via traditionele media (zoals televisie of krant) te ontvangen, maar is op elk moment van de dag voorhanden. Als het over refl ectie gaat, hebben media twee rollen. Enerzijds dagen ze je uit tot meningsvorming: wat vind ik hiervan? Anderzijds zetten media je verhouding tot de ander op scherp: zijn wij het met elkaar eens? Binnen het onderwijs wordt daarom gewerkt aan de digitale geletterdheid van leerlingen.

Maatschappelijk belang

Om op een veilige, zinvolle manier te kunnen participeren in de maatschappij, is het voor iedereen nodig in bepaalde mate digitaal geletterd te zijn (Mediawijsheid, 2022). Net zoals een virusbeschermer ons beschermt tegen schadelijke software, moeten mensen een fi lter ontwikkelen om een standpunt in te nemen in de (digitale) informatiestroom. Een van de uitdagingen in dit proces is de ontwikkeling van nepnieuws (fake news), waarbij valse beweringen een ander wereldbeeld geven dan de gevestigde mediabedrijven (Levy, 2022). Hoewel desinformatie al bestaat sinds het begin van massacommunicatie, wordt het laatste decennium wel aangeduid als ‘de opkomst van de desinformatie-maatschappij’ (Pickard, 2016).

Wanneer iemand met te veel nepnieuws te maken krijgt, leidt dit op een gegeven moment tot het onvermogen om waarheid en onwaarheid te kunnen scheiden (Walter & Tukachinsky, 2019). Als gevolg daarvan kan iemand dan nog maar één zijde van het verhaal begrijpen. Dit noemen we eenzijdige meningsvorming. In veel gevallen is eenzijdige meningsvorming schadelijk, omdat enkel de zijde wordt aangenomen die onwaar is. Op die manier kunnen nepnieuws en eenzijdige meningsvorming zorgen voor polarisatie, wat gevaarlijk is voor de samenleving (Van Wonderen & Peeters, 2022).

Rol van het onderwijs

Vaak wordt gedacht dat kinderen en jongeren digitaal vaardig zijn, maar zij lijken hun eigen digitale vaardigheden vaak te overschatten (Van Welzen et al., 2021). Dikwijls denken leraren dat een apparaat kunnen bedienen hetzelfde is als digitaal geletterd zijn. Jongeren kunnen inderdaad de apparaten bedienen, maar overzien niet de consequenties van de technologie: de mogelijkheden, de beperkingen en de risico’s (Smahel et al., 2020). Dit onderscheidt digitale geletterdheid van ICT-vaardig zijn. Dit verschil wordt duidelijk beschreven in de aanbodsdoelen ‘digitale geletterdheid voor het primair onderwijs’, ontworpen door SLO. Daarbij is het ook zo dat niet elk kind ICT-vaardig is. Denk bijvoorbeeld aan gezinnen waar geen budget is voor digitale middelen (Meelissen et al., 2014).

Samenvattend is het niveau van digitale geletterdheid niet op orde. Een grote groep leerlingen blijft digitaal laaggeletterd of is zelfs digitaal analfabeet als leerlingen op school niet leren omgaan met digitale technologie (Kennisnet, 2017). Daarbij zijn de individuele verschillen groot, zowel binnen hetzelfde onderwijsniveau als tussen onderwijsniveaus (Heitink et al., 2020).

Wat is digitale geletterdheid dan precies?

Digitale geletterdheid heeft te maken met kritisch denken. Het gaat erom dat kinderen zin en onzin van elkaar kunnen onderscheiden. Ze kunnen daarbij digitale middelen op een creatieve, veilige manier inzetten om zelfstandig kennis en vaardigheden te ontwikkelen. Digitale geletterdheid gaat dus verder dan het bedienen van een computer: iemand heeft cognitieve, technologische en meta-cognitieve vaardigheden nodig (Frèrejean et al., 2016). De aanbodsdoelen vanuit SLO geven richting voor het opzetten van beredeneerd aanbod rondom digitale geletterdheid. Digitale geletterdheid is ingedeeld in vier domeinen. De uitwerking of concretisering van de vier domeinen kan als lastig worden ervaren. Hieronder wordt in het kort beschreven waar de vier domeinen over gaan én hoe leerlinggedrag eruit kan zien.

Informatievaardigheden

Dit domein gaat over het vinden van informatie. Daarbij gaat het om het stellen van de juiste vraag, het gebruiken van zoektermen en het selecteren van bronnen.

• Leerlingen kunnen een informatievraag vanuit een informatiebehoefte formuleren.
• Leerlingen kunnen een informatievraag omzetten naar relevante zoektermen en zoektermen combineren.
• Leerlingen kunnen informatie uit een digitale bron verzamelen en daaruit een relevante selectie maken.
• Leerlingen kunnen een antwoord formuleren op de informatievraag op basis van gevonden informatie.
• Leerlingen kunnen gevonden informatie presenteren in een passende presentatievorm en met een passende vormgeving.

Computational thinking

Dit domein gaat over het verzamelen, analyseren en visualiseren van informatie. Het gaat over het opdelen van een hoofdvraag in deelvragen en het herkennen van patronen.

• Leerlingen begrijpen dat digitale data bestaan uit nullen en enen (bits) die worden opgeslagen in bytes.
• Leerlingen kunnen bruikbare data selecteren uit een dataverzameling.
• Leerlingen kunnen een complex vraagstuk opdelen in een aantal deelstukken.
• Leerlingen kunnen een oplossing in vergelijkbare probleemsituaties (her)gebruiken.
• Leerlingen kunnen de belangrijkste aspecten aanwijzen bij een probleem of vraagstuk.
• Leerlingen verkennen of een probleem vertaald kan worden in instructies of regels.
• Leerlingen begrijpen de voor- en nadelen én de gevolgen bij het inzetten van een computer voor het oplossen van een probleem.

Mediawijsheid

Dit domein gaat over het veilig en bewust omgaan met digitale media. Het gaat over de betrouwbaarheid van digitale informatie en over manieren van communiceren. Daarnaast gaat het over de aanwezigheid en invloed van media in je eigen leven en in de samenleving.

• Leerlingen kunnen een geschikt platform kiezen voor het delen van eigen content.
• Leerlingen beseffen dat bij het gebruik van digitale media sporen worden achtergelaten door de gebruiker.
• Leerlingen kunnen het doel en de betrouwbaarheid van content in digitale media onderzoeken en vergelijken (zowel inhoud als afzender).
• Leerlingen begrijpen dat op sociale platforms mensen een andere (digitale) identiteit kunnen aannemen en een onlineprofi el niet echt hoeft te zijn.
• Leerlingen ontwikkelen een weerbare houding ten aanzien van mediaboodschappen.
• Leerlingen begrijpen dat beschikbaarheid van en vaardigheid met digitale media van invloed is op kansengelijkheid in de samenleving.

ICT – basisvaardigheden

Dit domein gaat over de impact van digitale technologie op het dagelijks leven en op de maatschappij. Het gaat over het (gezond) gebruiken van technologie (hardware) en applicaties (software).

• Leerlingen kennen het belang en de impact van digitale technologie op allerlei terreinen in onze huidige samenleving.
• Leerlingen begrijpen dat digitale technologie veel voor mens en maatschappij kan betekenen, maar ook gevaren in zich heeft.
• Leerlingen kunnen vaardig omgaan met een toetsenbord.
• Leerlingen begrijpen dat schermtijd en langdurig gebruik van digitale apparaten invloed heeft op de gezondheid en het welzijn van de mens zoals ogen, lichaamshouding of slaap.
• Leerlingen kunnen apps downloaden, installeren, gebruiken en verwijderen.

Training Van data naar diepgang … Hoe dan?!

Zet je (LVS-)data om in effectieve analyse en interventies