FORMATIEF VULT SUMMATIEF AAN
Tekst Hans van Leeuwen
Formatief toetsen is in opmars in het onderwijs. Het kan dan ook een waardevolle aanvulling zijn op de van oudsher bekende summatieve manier van toetsen. Hoe zit dat?
In het voortgezet onderwijs worden veel overhoringen en toetsen voor een cijfer afgenomen: summatieve toetsen. De leerling wordt de maat genomen: in hoeverre beheers je de behandelde stof? Summatieve toetsen zijn dus geschikt om een periode af te sluiten en te meten wat er tot dan toe geleerd is. Zo komen leerlingen tot betere resultaten bij de afsluitende toets, zo bewijst onderzoek. Ander onderzoek laat zien dat leerlingen met formatief evalueren nog beter op een afsluitende toets kunnen worden voorbereid.
Vooruitkijken
In het onderwijs werken leerlingen toe naar een einddoel, dat gaandeweg de tijd steeds beter gaat passen bij hun interesses en talenten. In het voortgezet onderwijs uit zich dat bijvoorbeeld in de profielkeuze. Om voortgang te boeken wordt met summatieve toetsen teruggekeken: wat beheers je van de aangeboden leerstof? Er wordt niet inhoudelijk op de antwoorden ingegaan. Bij formatief toetsen staat feedback juist voorop: wat ging wel goed en wat moet je nog verbeteren of leren om het einddoel te halen? Formatief toetsen laat je achteruitkijken om vervolgens een plan voor de toekomst te maken: wat moet je nog leren om je leerdoel te halen? Waar je bij summatief toetsen alleen in de achteruitkijkspiegel kijkt, is bij formatief toetsen de blik juist vooruit gericht. Je bent gericht op de weg die voor je ligt, nadat je vastgesteld hebt waar je nu staat.
Hoe werkt het
Op weg naar een einddoel heeft de leerling dus meer baat bij formatief toetsen of formatieve evaluatie (Black & Wiliam, 1998; Marzano, 2003; Hattie, 2009). De formatieve toets bestaat vooral uit feedback: waar sta je nu en wat heb je nog nodig om je leerdoel te halen? Dylan Wiliam doet veel onderzoek naar formatief toetsen. Zijn video The classroom experiment wordt regelmatig bekeken op het internet. Wiliam stelt dat je eerst bepaalt wat de doelen zijn: de feedup. Door te toetsen kun je zien hoe ver een leerling is en daarop feedback geven. Ten slotte bestaat de feedforward uit datgene wat nog geleerd moet worden om van de huidige situatie naar het (eind)doel te komen. Meestal zijn dit zeer persoonlijke leerdoelen.
In de praktijk
Formatief toetsen betekent zo vaak mogelijk meten wat de leerlingen kennen en kunnen om vervolgens je didactische aanpak daarop aan te passen. Om zo vaak mogelijk te kunnen meten, is het verstandig veel korte, informele formatieve werkvormen te gebruiken om kleine stappen in het leerproces te checken. Dat kan er bijvoorbeeld als volgt uitzien.
Feedback vooraf
Natuurkundedocenten hechten er vaak waarde aan dat verslagen van een proef een gelijke opbouw vertonen: titel, onderzoeksvraag, uitvoering enzovoort. Een vorm van formatief toetsen zou kunnen zijn om dit kwaliteitsaspect door leerlingen zelf te laten controleren, voordat ze hun werk inleveren. Groepjes van vier leerlingen beoordelen dan elkaars verslagen aan de hand van een afvinklijst: wat is in orde en wat ontbreekt nog?
Feedback achteraf
De verslagen kunnen worden teruggegeven met een cijfer. Voor het leren is het echter effectiever om de verslagen terug te geven met drie voorbeelden: een perfect verslag, een middelmatig verslag en een slecht verslag. Laat leerlingen deze voorbeelden lezen en daarna drie leerpunten opschrijven over hun eigen verslag of over het verslag van een klasgenoot. Bij een volgend verslag kan die eigen feedback worden gebruikt voor een beter verslag van de nieuwe proef.
Leren omgaan met feedback
Wiliam (Cijfers geven werkt niet, 2015) leert ons dat er veel formatieve werkvormen inzetbaar zijn om in de les zo snel mogelijk feedback aan leerlingen te geven. Bovendien biedt formatief toetsen leerlingen de mogelijkheid elkaar feedback te geven, met als nuttig bijkomend leerdoel dat zij leren feedback geven en ontvangen.
Uit OMJS Magazine #1
Aan de slag?
Zelf aan de slag met formatief evalueren? Volg de training ‘Formatieve evaluatie, in iedere situatie‘ en/en ‘zelfregulatie: de sleutel naar eigenaarschap‘.
Product
Onderwijs Maak Je Samen heeft 5 minuten formatief ontwikkeld: 40 werkvormen die inzicht geven in het leerproces van leraar en leerling.
